اسماعیل بن احمد بستیبُستی، ابوالقاسم اسماعیل بن احمد جیلی، مؤلف زیدی و معتزلی مذهب اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است. ۱ - معرفی بستیبُستی، ابوالقاسم اسماعیل بن احمد جیلی، مؤلف زیدی و معتزلی مذهب اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. احتمالاً او یا خانواده‌اش از بُستِ سیستان برخاسته‌اند، اما در جوانی، مدتی در مشرق گیلان به سر می‌برده و در آن‌جا پیرو مکتب فقهی زیدی الناصر لِلحق (متوفی ۳۰۴) شده که در آن سرزمین متداول بوده است. مدتی پیش از ۳۸۹، مرید متکلم برجستة معتزلی، عبدالجباربن احمد همدانی بود و در همان سال، با مرادش که در ری می‌زیست، به مکه رفت و در بازگشت مدتی در بغداد اقامت کرد. در آن‌جا بستی با ابوبکر محمد باقلاّ نی اشعری، مناظره کلامی کرد، زیرا عبدالجبار مناظره با باقلاّ نی را دون شأن خود می‌دانست. ۱.۱ - اختلاف در میان جماعت زیدی و سنیدر فاصله میان ۴۰۳و۴۱۱، میان جماعتهای زیدی و سنی در ری اختلاف افتاد، ازینرو بستی به آمل رفت و در آن‌جا از او درباره روز غدیر خم و شایستگیهای ابوبکر و امام علی علیه‌السلام سؤال شد. او ضمن اذعان به فضیلت امام علی علیه‌السلام و تأکید بر مشرک نبودن آن حضرت از ابتدا، درباره ابوبکر تعبیر و تشبیهی به کار برد که خشم و احساسات اهل سنت را برانگیخت. پس از سه روز، ابن سیف دینوری، حاکم دست نشانده منوچهربن قابوس زیاری، او را از آمل تبعید کرد. از قرار معلوم، او به ری باز می‌گردد، زیرا که در ۴۱۵ در مراسم تشییع عبدالجبار شرکت کرده بود. [۱]
احمدبن سعدالدین مسوری، تحفة الابرار، نسخه های خطی وین، گلاسر، ش ۱۲، و آمبروزیانا، ش ۲۷۸ F.
جُنداری، که منبعی متأخر است، تاریخ درگذشت او را حدود ۴۲۰ ذکر کرده است. ادعای جنداری حاکی از این‌که بستی ملازم امام المؤید باللّه و ناقل تعالیم شرعی او بوده و در آثار فقهی زیدی به «الاستاذ» شهرت داشته، نادرست است و ناشی از اشتباه گرفتن او با ابوالقاسم بن تال استاذ هوسمی است. ابن شهرآشوب از او با نام «قاضی» ابوالقاسم بستی یاد کرده است. ۲ - آثاربستی۱) مِن کشف اسرار الباطنیّه و غَوار مذهبِهِم، چکیده ردیّه‌ای بر مذهب اسماعیلی است که بخشهایی از آن به جا مانده است (نسخه خطی کتابخانه آمبروزیانا، گریفینی، ش ۴۱). این اثر ظاهراً در حدود ۴۰۰ نوشته شده و شامل گفتارهای ارزشمندی از متون اسماعیلی، بویژه کتاب المحصول، اثر مفقود شده محمدبن احمد نَسَفی است. ۲) کتاب البحث علی ادلَّة التکفیر و التَفسیق، بحثی درباره معیارهای تشخیص عقاید بدعت آمیز، بویژه آن‌هایی است که با تعالیم معتزلی در باب توحید و عدل منافات دارد و کفر و گناه کبیره محسوب می‌شود. این کتاب شامل بخشی درباره جایگاه خلفای نخستین و مخالفان علی علیه‌السلام از دیدگاه زیدی است و احتمالاً پس از ۴۱۵ نوشته شده است، چون به دنبال نام عبدالجبار «رَحِمَهُالله» آمده است (بخش بزرگی از این اثر که در نسخه خطی ناقص برلین موجود نیست. جنداری به آثار دیگری از بستی اشاره کرده که عبارت است از: ۳) الموجَز، در شرح مذهب فقهی الناصر للحق. بستی ظاهراً بر آن شرحی نوشته که در حاشیه نسخه‌ای از کتاب الاِبانة ابوجعفر هوسمی از آن نقل قول شده است. ۴) کتاب المراتب فی مناقب اهل البیت، درباره فضائل خانواده پیامبر. محلّی همدانی با استناد به امام المهدی لدین اللّه بن الداعی (متوفی ۳۵۹) آن را نقل کرده است. ابن شهرآشوب ظاهراً آن را کتاب الدَرَجات، و رضی الدین بن طاووس فضائل علی بن ابی طالب و مراتب امیرالمؤمنین خوانده است. به قرار معلوم، نسخة ابن طاووس فقط بخش راجع به علی علیه‌السلام را داشته است. ۵) کتاب الباهر، درباره تعالیم فقهی الناصر للحق است که نام آن در کتاب سبیل الرَشاد الی معرفة ربّالعباد اثر محمدبن حسین بن امیرالمؤمنین ذکر شده است (نسخة خطی وین، مجموعة گلاسر، ش ۱۷۹). ۶) کتاب المعتَمَد فی الامامة، درباره امامت بر طبق تعالیم زیدی است که بستی در کتاب البحث (ش ۲) خود از آن یاد کرده است. ۳ - فهرست منابع(۱) محمد محسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، ص ۲۸۹ـ۲۹۰. (۲) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/۱۹۳۴، ص ۱۲۹. (۳) ابن طاووس، الیقین فی امرة امیرالمؤمنین، نجف ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۴) ابن مرتضی، طبقات المعتزلة، چاپ سوزانا دیوالد ویلتسر، ویسبادن ۱۹۶۱، ص ۱۱۷. (۵) حسن بن محمد جشمی، شرح عیون المسائل، در عبدالجبار، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس ۱۹۷۴، ص ۳۸۵ـ۳۸۶. (۶) احمدبن عبدالله جنداری، تراجم الرجال، در عبدالله بن مفتاح، المنتقی المختار، قاهره ۱۳۳۲ـ۱۳۴۱/ ۱۹۱۴ـ۱۹۲۳، ص ۷. (۷) احمدبن سعدالدین مسوری، تحفة الابرار، نسخه های خطی وین، گلاسر، ش ۱۲، و آمبروزیانا، ش ۲۷۸ F. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بستی»، شماره۱۱۰۱. |